نگاهی متفاوت: مهندسی معکوس مدیریت منابع آبی ایران

Mar 13

نیک آهنگ کوثر

آیا تا به حال فکر کرده‌اید که اگر می‌توانستیم اشتباهات گذشته را کالبدشکافی کنیم، شاید امروز گرفتار ورشکستگی آبی نمی‌شدیم؟ بررسی دقیق تصمیمات گذشته و پیامدهای انتخاب‌ها شاید آسیب‌شناسی این روند کمک کند تا در آینده مسیر را تا حد ممکن اصلاح کنیم.

۱. شکست‌های سیستماتیک را شناسایی کنیم

با بررسی سیاست‌ها و سیاست‌گذاری‌ها گذشته و نتایج آن‌ها، می‌توان فهمید که مدیریت آب در کجا و چرا دچار شکست شده است.
بررسی پروژه‌های انتقال آب بین‌حوضه‌ای و سدسازی‌های ناموفق نشان می‌دهد که انتخاب نادرست، عدم ارزیابی محیطزیستی محل احداث و سوءمدیریت چگونه به آسیب‌های اقتصادی و اجتماعی و محیط زیستی منجر شده است. ارزیابی پروژه‌هایی مثل سد گتوند، سد کارون-۳، و یا انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به فلات مرکزی که بدون منطق علمی جدید انجام گرفته‌اند می‌تواند کمک بزرگی به بررسی پروژه‌های بزرگ و کوچک در دست اجرا باشد. اگر این پروژه‌های جدید نیز نامناسب باشند، می‌توان جلوی ساخت‌شان را گرفت. پروژه سد تنگ سرخ شیراز و یا پروژه‌های سدهای ماندگار و خرسان ۳ مثال‌های خوبی هستند.

۲. بررسی انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی گروه‌های قدرتمند

نگاهی تحلیل‌گرایانه به تصمیمات گذشته نشان می‌دهد که چگونه منافع گروه‌های خاص (مانند شرکت‌های آب و نیرو، مهاب قدس و سپاسد - وابسته به سپاه پاسداران) بر اولویت‌بندی پروژه‌ها تأثیر گذاشته است.
شناسایی فساد در تخصیص بودجه پروژه‌ها کمک می‌کند که در آینده سرمایه‌گذاری‌ها به سمت راه‌حل‌های پایدار هدایت شوند.
نگاهی به مجموعه‌های رسانه‌ای فاسد که با پرداخت رشوه به روزنامه‌نگاران، مانع بیان واقعیت‌ها شده‌ و افکار عمومی را فریب داده‌اند.

۳. نگاهی دوباره به داده‌ها و مدل‌های تصمیم‌گیری

بررسی مدل‌های هیدرولوژیکی و سیاست‌های گذشته می‌تواند فرضیات نادرست را آشکار کند، مانند برآوردهای بیش از حد درباره منابع آب در دسترس و میزان کسری آب‌های زیرزمینی.
اصلاح چارچوب‌های تصمیم‌گیری بر اساس داده‌های واقعی، به برنامه‌ریزی بهتر در بلندمدت کمک می‌کند.

۴. اصلاح سیاست‌های تخصیص آب

تحلیل نحوه تخصیص آب در گذشته (مثلاً مصرف بیش از ۹۰٪ منابع آب در بخش کشاورزی) نشان می‌دهد که باید اولویت‌ها تغییر کنند.
اجرای سیاست‌های قیمت‌گذاری آب و تشویق بهره‌وری، از سوء‌مصرف جلوگیری می‌کند.

۵. احیای سیستم‌های طبیعی آب

بررسی پروژه‌های ناموفق (مانند خشک شدن رودخانه‌ها و دریاچه‌ها و تالاب‌ها به دلیل انتقال آب و انحراف جریان آن‌ها) می‌تواند در تدوین راهکارهای احیای منابع طبیعی مفید باشد.
نگاهی به آنچه بر سر منابع آب زیرزمینی آمده نشان می‌دهد که می‌توان تا زمان احیای بسیاری از آبخوان‌ها، از برداشت بیشتر از حد از سفره‌ها خوددادری کرد تا بسیاری از دشت‌ها از وضعیت ممنوعه خارج شوند.

۶. بهره‌گیری از فناوری و الگوهای موفق جهانی

اگر تکیه روی برخی فن‌آوری‌هایی به ظاهر موفق در گذشته عامل ایجاد مشکل بوده‌اند (مانند روش‌های آبیاری ناکارآمد) راهنمایی کشاورزان و کارشناسان با تجربه می‌تواند در ترویج روش‌های موفق و ثابت شده، تحت مدیریت منطقی منابع موثر باشد.
یادگیری از کشورهایی با اقلیم مشابه می‌تواند گزینه‌های جدیدی برای تأمین و یا حفاظت از منابع آب را فراهم کند.

۷. اصلاح نظام حکمرانی و مشارکت عمومی

بررسی شکست‌های حکمرانی در گذشته از جمله فقدان شفافیت و نبود اطلاعات کافی، و عدم آگاهی جوامع از پروژه‌ها نشان می‌دهد که تصمیم‌گیری باید به صورت مشارکتی باشد و از پایین باشد.
ایجاد نهادهای مستقل مدیریت آب با نظارت عمومی می‌تواند به بهبود پاسخگویی کمک کند.
وجود نهادهایی مانند پارلمان آب شاید بتواند مشارکت قانونی و مسوولانه را سبب شود.

اگر بتوان با مهندسی معکوس، سیاست‌های اشتباه در مدیریت آب ایران را بررسی کرد و با معرفی نکات مختلف به شهروندان، به آنها نشان داد که برای خروج از وضعیت نامناسب فعلی می‌توان به‌صورت سیاست‌ها و برنامه‌هایی به شکل سیستماتیک را تدوین و اجرا کرد که شرایط سرزمین را تا حد ممکن به پایداری، و عدالت محیط زیستی نزدیک کند. مشارکت مردمی که به وضعیت آگاه هستند و با راهکارها آشنا شده‌اند، می‌تواند در سازگاری کشور با وضعیت جدید همراه مقاومت بیشتر در برابر خشکسالی کمک کند، تا بتوان تا حد ممکن جلوی خسارت بیشتر را نیز گرفت.